İnsana sorumlu olduğu ve hesap vereceği tüm fiil ve hareketlerinde ise tamamen hür, serbest bırakılmıştır. Mesela, 10 katı yukarı (iyilik, güzellik, sevaplar, kütüphane, cami, dershane), 10 katı aşağı (oyun, eğlence, gayr-ı meşru katlara) giden asansörü olan 20 katlı bir apartmandayız.  

Asansörde, hangi katta neyin bulunduğunu gösteren tarifname, levhalar, işaretler, ayrıca asansörü çalıştıran yetkili vardır. Asansöre biniyoruz... Asansör, elektrik sistemi vs. kaderdir ve külli iradedir. İstediğimiz düğmeye “cüzi irade” dediğimiz hür irademizle basarız. Biz hangi düğmeye basarsak ve asansör çalıştırıcısına nereye gitmek istediğimizi söylersek, asansör bizi oraya götürür. 

Kur’an’da da, insanın gücünün üstünde işlerden mes’ul tutulmayacağı belirtilir: “Allah her şahsı, ancak gücünün yettiği ölçüde mükellef kı­lar. Herkesin kazandığı (hayır) kendine, yapacağı (şer) de kendinedir. Rabbimiz! Unutursak veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma! Ey Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır bir yük yükleme! Ey Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği işler de yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bi­ze acı! Sen bizim mevlamızsın. Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!” (Bakara Suresi, 286.) 

Sahanın uzmanları, şu durumlarda sorumlu tutulmayacağımızı tespit ettiler: • Delilik ve bunaklık: Ayrıca, akli dengesi bozuk ve ne yaptığını bilmeyen/anlamayan bunaklar da, ibadetlerle mükellef değiller. • Unutkanlık: Unutarak orucunu bozan bir kimsenin orucunun bozulmaması gibi… • Hata ve yanılma: Bir insan, hür iradesi dışında hata eder ve yanılarak bir yanlış yaparsa, bundan da muaf tutulduğu bildirilmiştir.

• Zorlama: İstemediği, hoşlanmadığı bir işi yapmaya zorla­nan­lar da mesul değiller. Zorlamanın tahakkuku için de bazı şartlar vardır: Zorlamaya maruz kalanın canı/malı veyahut bir yakınının canı/malı tehdit altında bulunmalıdır. 

Bunların dışında zerre/atom kadar kötülük işleyen hesabını verecek, cezasını çekecek!