Çin Halk Cumhuriyeti Anayasası’nda “özerk” statüdeki Doğu Türkistan’a tanınan haklar uygulamada verilmemektedir. 1982 Çin Anayasası, bizzat Çin yönetimince çiğnenmekte ve anayasal suç işlenmektedir.

Çin Anayasası’nda otonom bölgelerle ilgili bölümün 2. Maddesinde “Devletin bir nevi yol göstericiliği esasları dahilinde azınlık milletler kendi işlerine göre millî meselelerini ve yerel işlerini kendileri yönetirler” ifadesi geçmektedir. Ancak Doğu Türkistan, Çin Komünist Partisi yönetiminin tahakkümü altındadır. Dolayısıyla bu madde Uygurlar için uygulamada görülmemektedir. Bununla birlikte Müslüman Uygur Türkleri hal-i hazırda kendi tarihi-öz vatanlarında ikamet ediyorlar. Kendi öz vatanındakileri “azınlık” olarak tanımlamak doğru değildir. Doğu Türkistanlılar bulundukları bölgenin aslî unsurudurlar.

Doğu Türkistan’ın, Anayasa’da belirtilen “özerk” bölge haklarından yararlanması için Çin’in engellemeleri kaldırılmalıdır. 

Bunun için de: 

- Doğu Türkistan halkının öz benliğini, kültür mirasının tahribini amaçlayan program uygulamadan kalkmalı, 

- Bölgenin demografik yapısını bozmaya yönelik Çin göçmen akımı durdurulmalı,

- Salgın hastalıklara ve uzun süre sonra etkisi görülen rahatsızlıklara sebep olan nükleer denemelere son verilmeli,

- Doğum yasağı, çocuk sınırlaması ve mecburî kürtaj uygulaması kaldırılmalı,

- Hür, serbest, şeffaf, âdil, demokratik, insan hak ve hukukuna uygun seçim yapma hakkı tanınmalı,

- Yargısız infaz, tedhiş ve terör yaftalamalarına son verilmeli,

- Doğu Türkistan bölgesinden elde edilen gelirler yine Doğu Türkistan için yatırıma dönüştürülmeli,

- Özerk yönetimde işe alımlarda Türklere eşit haklar tanınmalı,

- Polis gözetimleri, biyometrik veri toplama, internet ve sosyal medya kontrolleri, Müslüman Uygur Türkleri’nin Komünist rejime olan sadâkatlerini ölçmek için rejim görevlilerinin Uygurlar’ın evinde kalma uygulamasına, toplama ve çalışma kampları uygulamasına son vermeli,

- Yine özerk bölgede her türlü insan hakları ihlâllerine ve hürriyetlerin kısıtlanmasına göz yumulmamalı, 

- Demokratik değerler ön plana çıkartılmalı, hukukun üstünlüğü ilkesi uygulanmalıdır,

- Uluslar arası toplumun dikkati Müslüman Uygur Türkleri’nin sorunlarına çözüm üretmeye yönlendirilmelidir.

Konuyla ilgili olarak, Doğu Türkistan Vakfı Başkanı ve Doğu Türkistan Millî Kurultayı Onursal Başkanı Emekli General merhum M. Rıza Bekin’in 2003 yılında yayınlanan “Doğu Türkistan Üzerine Rapor” başlıklı çalışması konuya dikkat çekmektedir. İnsan Hakları İzleme Örgütü’nün “2018 Yılı Dünya Raporu”na göre Kasım 2018’de Çin’in insan hakları hakkında Evrensel Periyodik İncelemesi yapıldı. Bir düzineden fazla Batı ülkesi Müslüman Uygur Türkleri’nin kamplarda zorla tutulduklarını belirttiler. Birleşmiş Milletler uzmanlarınca “kamplarda inceleme yapabilmek için kamplara erişim izni verilmesi” Çin makamlarına tekrar iletildi. Yine Rapor’da “İslâm İşbirliği Teşkilâtı’nın hiçbir üyesinin 2018 yılı boyunca Sincan Uygur Özerk Bölgesi’nde yaşananlar konusuna hiçbir şekilde değinmediğine yer verildi.  Aynı Rapor’da Türkiye, Sincan’a özel bir referansta bulunmaksızın “yasal gerekçeleri olmayan fertlerin sınırlandırılması” konusundaki endişelerini dile getirdiği bildirildi. Rapor’dan da anlaşılacağı üzere, uluslar arası toplumun Doğu Türkistan’daki etnik, sosyal, dinî, mezhebî, ideolojik, siyasî, ekonomik vb. sorunlara daha fazla hassasiyet göstermesine gayret edilmesi aşikârdır.

Doğu Türkistanlılara yukarıda sayılan insanî, tabiî, Anayasal hakların verilmesi ise, kuşkusuz Çin’in de uluslar arası saygınlığını arttırmasına fırsat olacaktır.