Çin’in, Doğu Türkistan’da gerçekleştirdiği Kültürel Devrim, Uygur Türkleri’ni etnik, dinî, kültürel, demografik, eğitim, dil vb. ayrımcılığa uğratmıştır.
Çin’in, Sincan’daki tarihten gelen asimile politikaları Doğu Türkistan’da bağımsızlık, milliyetçi ve İslâmî hareketlerin güçlenmesine sebep olmuştur. Çin, özellikle İslâmî hareketten hoşnut olmadığını bölgede ve uluslar arası platformlarda dile getirmektedir.
Doğu Türkistan İslâmî Hareketi (The East Turkestan Islamic Movement –ETIM-) Diğer bir adı da Türkistan İslâmî Hareketi’dir (Turkestan Islamic Movement –TIM-).
Doğu Türkistan İslâmî Hareketi’ne 1999 yılından itibaren geçen sürede Türkistan İslâmî Partisi (Turkestan Islamic Party –TIP-), Allah Partisi ve Doğu Türkistan Millî Devrim Birliği birlikte hareket etmektedirler.
Türkistan İslâmî Hareketi/Partisi’nin 1997’den günümüze aktif olduğu kaydediliyor. Hareket’in Uygur millî ve İslâmcı çizgisinde olduğu belirtiliyor. İdeolojisinin de İslâmî fundamentalizm, Sünnî İslâm ve Pan-İslâmı şeklinde tanımlanıyor. Lider kadrosunun Hasan Mahsum, Abdul Haq, Abdul Shakoor El-Türkistani ve Abdullah Mansour’dan oluşuyor. Genel merkezinin Pakistan’ın Kuzey Veziristan’da bulunduğu Türkistan İslâmî Hareketi, kendisine Çin, Kuzey Veziristan, Afganistan, Merkezi Asya ve Suriye’yi faaliyet alanı olarak belirlediği iddia ediliyor. Bununla birlikte Hareket, Çin ve Pakistan karşıtlığıyla biliniyor. Diğer taraftan Hareket’in Tehrik-i Taliban Pakistan ve Özbekistan El-Kaide İslâmî Hareketi’yle temaslarda bulunduğuna ihtimal veriliyor. J. Todd Reed ve Diana Raschke’nin Greenwood Publishing Group’tan yayınlanan “The ETIM –The East Turkestan Islamic Movement- China’s Islamic Militants and the Global Terrorist Threats (Doğu Türkistan İslâmî Hareketi – Çin’in İslâmcı Militanları ve Küresel Terörist Tehditleri) isimli kitabın yazarlarıdırlar. Reed ve Raschke, Çin’deki terör faaliyetleri hakkındaki bilgilerin, Çin devletinin çok sıkı kontrolü altında uluslar arası kamuoyu ile paylaşıldığı ve dolayısıyla bu bilgilerin doğruluklarının teyidi hakkında problemlerle karşılaşıldığını belirtiyorlar.
Terör faaliyetleri ile bütün Uygur Türkleri’ni irtibatlandırmak doğru olmayacaktır. Reed ve Raschke’nin ifadeleri de göz önünde bulundurmakta fayda vardır. ABD’de Dünya Ticaret Örgütü ve Pentagon’a 11 Eylül 2001’de Usame bin Ladin’in ekibince, sivil uçaklarla gerçekleştirilen terör olayları dünya için milât olmuştur. Çin yıllardır bağımsızlık, hürriyet ve insan hakları mücadelesi veren meşrû Uygur hareketlerini de, terör kapsamında değerlendirdiği muhtemeldir.
Çin yönetimi, Doğu Türkistan İslâmî Hareketi’ni; El-Kaide, Taliban ve DAEŞ/IŞİD’le teması olan, Sincan’da bağımsız bir İslâm devleti kurma amacı taşıyan terörist grup şeklinde tanımlıyor. Buna ek olarak ABD de, Doğu Türkistan İslâmî Hareketi’ni 2002’de 13224 Sayılı (Executive Order) İcra Emri uyarınca Terör Listesi’ne dahil etti. ABD Dışişleri Bakanlığı da 2004’te, Doğu Türkistan İslâmî Hareketi’ni “Yabancı Terörist Örgütler” listesine alarak, teröristlerin ülkeye girişini engellemeye yönelik girişimde bulundu.
Yine ABD, Kongre Araştırma Servisi’nin 18 Haziran 2019 tarihli “Çin’deki Uygurlar” başlıklı raporunda (Congressional Research Service “Uyghurs in Chine” June 18 2019) Doğu Türkistan İslâmî Hareketi’ni küresel cihad gruplarıyla temasının net olarak belirlenemediğini, silâhsız, gevşek yapılı ve ekonomik anlamda imkânları sınırlı bir yapı şeklinde tanımlıyor.
Çin Kamu Güvenliği Bakanlığı’nın Ekim 2008 tarihli verileri göre, Doğu Türkistan İslâmî Hareketi’nin ileri gelenlerinden Abdul Haq’ın (Memetiming Memeti); Abu Abdureheman, Saifula ve Abdul Jabar müstear isimlerini kullanan Emeti Yakuf; Abdujuilili Aimati ve Abudula Punjab müstear isimli Yakuf Memeti; Mubaixier ve Nurula isimleri ile bilinen Tursun Thoti Kuzey Veziristan’da drone saldırısı ile öldürülmüşlerdir. Abuduani lâkaplı Memet Tursun Imin’in kuzey Asya’da yaşadığı tahmin ediliyor. Metusun Abuduhalike, Ansariu ve Naijimuding olarak tanınan Memet Tursun Abduxaliq’in; Saiyede lâkaplı Xemsidinahmet Abdumijit’in; ve Akrem Omerjan’ın nerede oldukları bilinmiyor.
11 Eylül ile dünyada başlayan yeni süreçte birilerinin “terörist” olarak gördükleri, başkalarının nazarında “özgürlük savaşçısı” şeklinde ifade ediliyor. Dünyanın birçok bölgesinde de sorun, işte tam da bu tanımlamadan kaynaklanıyor. Ancak küresel terör olayları incelendiğinde birçok terör örgütünün dışarıdan desteklendiği ve ilgili ülkenin istikrarsızlaştırılması için kullanılan taşeron unsurlar olduğu da aşikârdır. Dolayısıyla herhangi bir grubun gerçekleştirdiği eylemlerin bütün Doğu Türkistan halkının onayladığını söylemek doğru değildir. Sincan’daki Uygur Türkleri’nin hürriyet, demokrasi, insan hakları vb. mücadeleleri meşrû zeminde yürütülmeye devam etmektedir.