Bazı âlimler kişinin itibarı ve mevkii ile gururlanmasına kibir, faziletleriyle övünmesine ucb denildiğini söyler ve bunların ikisinin de faziletleri silip götürdüğünü kaydeder.  Ucbun ileri derecesine idlâl denilmiştir. Buna göre ucb yapılan iyilikle böbürlenmek, idlâl iyiliğe karşılık beklemektir.  Bediüzzaman’ın ifadesiyle ucb mânevî bir hastalıktır. Kur’ân-ı Kerîm’de ise ucb, ahlâkla ilgili anlamıyla bir âyette geçmektedir. Burada Müslümanlara Huneyn Gazvesi esnasında sayılarının çokluğuyla böbürlendikleri hatırlatılmakta, yanlış olan bu davranışın kendilerine zarar verdiğine işaret edilmektedir.  Peygamber Efendimiz(asm) de kişinin dindarlığıyla böbürlenmesinin tehlikesine dikkat çekmiştir.  

Havf ve reca ortasında olmak gerekir

Yeis, kişinin cehennemini garanti görmesi, ucb ise cennetini kesin bilmesi gibi bir düşüncedir. Bir başka ifadeyle; Yeis “Allah’ın rahmetinden ümit kesmek”, Ucb ise “O’nun azabından kendini emin sanmak” tır. Hâlbuki insan havf ve reca ortasında olmalıdır. İrşâdın şeni; recâ ve havf ortasında muvâzeneyi idame ettirmektir ki; recâ tarafı; kuvvelerini sarf etmek üzere kişiyi ona çalışmaya davet etsin. Havf yanı ise; onu, kendini gevşek ve serbest bırakmak suretiyle, haddi tecâvüzden men’etmeye çağırsın ki, Rahmetten ümidini kesipte hasretkeş bir tarzda yerinede oturmuş olmasın. Aynı zamanda, azab-ı İlahîden emin olmakla, zulme ve laubaliliğe düşmesin. Öyleyse insan havf ve recâ muvâzenesi ortasında bulunarak ibadet etmelidir. Bediüzzaman’ın ifadesiyle “A’mâle güvenmek ucubdur, insanı dalâlete atar.” 

İyilikler Allah’tan, kötülükler nefistendir

Risale-i Nur’da geçen “Hayrat ve hasenâtın hayatı niyet iledir, fesâdı da ucub, riyâ ve gösteriş iledir.”  ifadeleri asla unutulmamalıdır. Nisa Suresi “Sana her ne iyilik erişirse Allah’tandır. Sana her ne kötülük gelirse, o da kendi kusurun sebebiyledir.”  dersini verdiği gibi; nefsin muktezâsı, daima iyiliği kendinden bilip, fahir ve ucbe girer.”  Halbuki bizler ehl-i imân olarak, zahir-i şerîata muvafık olarak işlediğimiz amellerimizde, “Acaba sahih olmuş mu?” deyip, vesvese etmemeliyiz; fakat, “Kabul olmuş mu?” deyip gurura da düşmemeli ve ucba girmemeliyiz. Çünkü kulluğun gereği kendini kusurlu bilip, ucba ve fahre girmemektir.

“Ben sukût etmişim!”

Bediüzzaman diyor ki “Kastamonu’da ehl-i takvâ bir zât, şekvâ tarzında dedi: “Ben sukût etmişim. Eski halimi ve zevkleri ve nurları kaybetmişim.” Ben de dedim: “Belki terakki etmişsin ki, nefsi okşayan ve uhrevî meyvesini dünyada tattıran ve hodbinlik hissini veren zevkleri, keşifleri geri bırakıp, daha yüksek makama, mahviyet ve terk-i enâniyet ve fâni zevkleri aramamakla uçmuşsun.” Evet, bir ehemmiyetli ihsan-ı İlâhî, ihsânını, enaniyetini bırakmayana ihsas etmemektir; tâ ucb ve gurura girmesin.”  

Hakikatların derkine mâni’ olan benlik, gurur, ucb ve enâniyet gibi kötü hasletlerden uzak durup, tevâzu ve mahviyet gibi yüksek ve güzel ahlâka sahib kılmasını Rabb-i Rahîm’den niyaz ediyoruz. Allah’ım, bizi yeis, sû-i zân, ucb ve gururdan muhâfaza eyle. Âmîn!

Dipnotlar:

1 -   https://islamansiklopedisi.org.tr/ucb- Müellifi: Mustafa Çağrıcı(Kaynak: Râgıb el-İsfahânî, eẕ-Ẕerîʿa, s. 306)

2 -   https://islamansiklopedisi.org.tr/ucb- Müellifi: Mustafa Çağrıcı (Kaynak: Edebü’d-dünyâ ve’d-dîn, s. 228)

3 -   https://islamansiklopedisi.org.tr/ucb- Müellifi: Mustafa Çağrıcı(Kaynak: Muhâsibî, s. 343-344; Gazzâlî, C.III, s.371)

4 -  Tevbe Suresi: 9/25

5 -   https://islamansiklopedisi.org.tr/ucb- Müellifi: Mustafa Çağrıcı (Kaynak: Müsned, II, 390)

6 -   Mesnevi-i Nuriye, s.104

7 -   Mesnevi-i Nuriye, s.318

8 -   Nisâ Suresi: 79

9  -  Sözler, s.775

10 - Şualar, s.511