Toplu bakış, küllî değerlendirme, birçok delille karar verebilme ve muhakeme-i akliyeyi kullanarak cezalandırabilmeyi insanlık prensip/kural haline getirebilmelidir.

Yoksa binler iyilik, güzellik ve faydalı fiillere sahip insanları, bir hata ile bir çırpıda defterden silmek ve cezalandırmak evvelâ ehl-i imana yakışmaz.

Bediüzzaman’ın bu konudaki en esaslı tesbitine kulak verelim: “Mert, vicdanlı bir mü’min, küçük ve cüz’i bir hata veya menfaatle, yüzer zararı ehl-i imana vermez. Eğer hata etse verse; çabuk tevbe etmek lâzımdır…”

İnsan bazı zamanlarda sadece menfaatinin ve arzularının değil de tez canlılıkla, aceleyle, düşünmeden, beklemeden başkalarının hakkında verdiği kararların kurbanı olur.

İnsan karnını doyurmak için yemeğin başında oturduğu zaman; sofrada ne var ne yok bakar, neyi nasıl yeyip içeceğinin kafasından bir planını yapar öyle yemeğe içmeye başlar. Her işin bir usûlü, adabı vardır.

Eğer abur cubur bir yeme işleminden sonra ortaya çıkacak karın ağrılarına düçar olmak istemiyorsak; konuşmamıza, yazmamıza ve değerlendirmelerimize dikkat etmeliyiz.

Sonradan sonraya “iyi insandı, yahu acele karar verdik, özür dileyelim, haklıydı, hakkını teslim vb.” nidâlar, söylemler yaptığımız vicdansız değerlendirme ve suçlamaları ortadan kaldırmayacak veya hafifleştirmeyecektir.

Kur’ân’ın, İslâmiyetin, imanın ve insaniyetin namına insan ve mü’min başkaları ve özellikle mesai arkadaşları hakkında duyduğu her meseleyi, kudsi mihenge, teraziye vurmadan koymadan asla karar vermemelidir.