Ülkede fiyatların yükselmesi ile alım gücünün düşmesine ek olarak, yeni yılın ilk günü 1 Ocak 2022 itibariyle LPG’nin fiyatı neredeyse iki katına yani 120 Tenge’ye çıktı. Özellikle LPG ve diğer ürünlerin fiyatlarındaki artış, başta Zhanaozen şehrinde başlayan ve diğer yerleşim yerlerine de yayılan protestolara sebep oldu.

Zhanaozen’in petrol sektörünün merkezi ve yaklaşık 160 bin nüfusa ulaşan bir petrol işçisi şehri olduğu belirtiliyor. İşçilerin yoğunlukta bulunduğu Zhanaozen’de 2011’den itibaren grevlerin yapıldığı bildiriliyor. Bu grevlerde 16 polisin öldüğü kaydediliyor. 

Şehirdeki motorlu araçların yüzde 90’ının LPG sistemine sahip olduğu ve işçi maaşıyla geçinmekte olanların, zamlanan LPG’yi almakta zorlandıkları aktarılıyor.

Bir grup protestocu ile Mangystau Valisi Nurlan Nogaev’in, Devlet Başkanı Kasım Zhomart Tokayev’e “fiyatların düşürülmesi çağrısında bulunan bir video yayınlanmaları” gösterilen daha geniş alana yayılmasına neden gösteriliyor. Mangystau’nun ardından Akshukyr, Shetpe, Kızıl Tobe, Fort Shevchenko ve Tyshchybek vd. şehirlerde de destek videoları sosyal medyada yayınlandı.

Atyrau Eyalaeti’nde 2016’da “toprak reformuna karşı gelinen protestolarda oynadığı rol sebebiyle tutuklanan ve 2021’de serbest bırakılan aktivst Maks Bokaev de Atyrau’nun ana meydanındaki gösterilere katılması” dikkat çekiyor. Yine El Tiregi (Ulusal Güven) Partisi üyeleri başşehir Nur-Sultan’da gösterilere destek verirken, Demokrat Parti lideri Zhanbolat Mamai de taraftarlarıyla Almatı’da düzenlenen mitinglere katıldılar. Ancak her iki partinin de resmen kayıtlı olmadıkları da aktarılıyor. Ayrıca göstericilerin kullandıkları “Telegram, WhatsApp ve Messenger gibi sosyal medya araçlarının yayınlarında, özellikle akşam saatlerinde internete erişimde sorun yaşanmasından dolayı aksamalar yaşandığı” vurgulanıyor. Bu durum, göstericilerin iletişiminin engellenmesine ve dış dünya ile bağlantılarının kesilmesine yönelik ihtimali akıllara getiriyor.

Gösterilerin farklı yerlere yayılıp genişlemesi üzerine, Başbakan Askar Mamin’in ofisinden 3 Ocak 2022 akşamı “LPG’nin litre fiyatının 120 Tenge’den 85-90 Tenge civarına düşürüleceği talimatı verildiği” duyuruldu. Ancak belirtilen fiyatın da sosyal kesimleri memnun etmediği ve talimatın henüz uygulamaya konulmadığı, gösterilerin devam etmesinden anlaşılıyor.

Kazakistan’da toplumsal gösterilerin meydana gelmesinde sadece LPG fiyatlarındaki artış sebep değildir. Bununla birlikte “ülkenin petrol zenginliğinden toplumsal kesimlerin yeteri kadar faydalanamaması”, gelir dağılımındaki adaletsizliğe işaret ediyor. Birde düşük maaşların, geç ödenen ücretlerin, kötü çalışma şartlarının, çevresel olumsuzlukların ve yaygın yolsuzlukların ülkeyi sosyo-ekonomik patlamanın eşiğine getirdiği kaydediliyor. Buna etnik huzursuzlukları eklemek gerekiyor. Bütün bu sorunlara Covid-19 salgını sürecindeki yeterli finanse edilemeyen, etkisiz ve yozlaşmış sağlık sisteminin de toplum üzerinde bıraktığı olumsuz etkiyi unutmamak lâzım. Yine bu süreçte yükselen enflasyondan en çok etkilenen kesim olan orta sınıfın, temel ihtiyaç maddelerini satın almada zorlandıkları bildiriliyor. 

Kırsal yerleşimden şehirlere gelen, ekonomik fırsat eşitsizliğine maruz kalan genç nüfusun sosyal güvenlikten mahrum olması ve zengin-fakir arasındaki uçurumun daha belirgin hale gelmesi, sosyal tabakalar ve etnik gruplar arasındaki çatışmayı daha da arttıran unsurlar şeklinde yorumlanıyor. Zengin kesimin servetini daha da arttırması, yoksul kesimlerin gözlerinden kaçmıyor.

Devlet Başkanı Tokayev’in 2019’da göreve geldiğinde “ulusu dinleme turuna çıkarak umut verici bir reform modelini takip edeceği izlenimi verdiği” ifade ediliyor. Ancak Tokayev’in, “ülkenin kalkınmasını sağlamak, siyasî hürriyetler, yargı reformu, yönetimin iyileştirilmesi ve yolsuzluğun üzerine gidilmesi” yerine “muhalifleri, hükümet politikalarını eleştirdikleri ve yolsuzlukları ifşa ettikleri için hapse attığı”na dikkat çekiliyor. Diğer taraftan Ocak 2021’deki Parlamento seçimleri, iktidardaki Nur Otan (Demokratik Halk) Partisi’nin büyük bir zaferiyle sonuçlandı. Paul Stronski’ye göre “seçim süreci manipüle edildi, muhalefetin sesi kısıldı ve iktidar partisinden arta kalan birkaç sandalye de yine iktidara yakın seçkin muhaliflere verildi.” İşte bütün bu olumsuz siyasî gelişmelere, LPG başta olmak üzere fiyatların yükselmesi de eklenince, protestocular hükümete karşı hızlı şekilde bir araya geldiler.

Gösterileri bastırmakta zorlanan Tokayev, Rusya’nın liderliğinde Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Belarus ve Ermenistan tarafından 7 Ekim 2002’de kurulan askerî ittifak niteliğindeki Kollektif Güvenlik Anlaşması Örgütü (Collective Security Treaty Organization-CSTO)’nü ülkesine dâvet etti. Rusya öncülüğündeki ittifak birliklerinin 6 Ocak 2022 Perşembe günü CSTO’nun “barış koruma” gücünün bir parçası olarak Kazakistan’a konuşlandığı uluslar arası basında yer alıyor. 

Ayrıca CSTO’nun ülkede “istikrar, önemli devlet binaları ve askerî te-sisleri” koruyan operasyonlar yürüteceği duyuruldu. Ancak CSTO’nun, Kazakistan’da kaç askerinin bulunduğu açıklanmıyor.

Tokayev’in CSTO’yu ve Rusya’yı yardıma çağırmasının “riskli bir hamle” olduğu vurgulanıyor. Böylece yerel bir protesto olarak başlayan hareketlerin “uluslar arası hâle getirildiği” belirtiliyor. Dahası “CSTO ve Rus birliklerin ülkeye gelişinin, bazı çevrelerde Kazakistan’ın egemenliğinin geleceği hususunda endişelere yol açtığı” söyleniyor. Birde protestolarda, göstericiler tarafından Kazakistan bayrağının dalgalandırılması da “Kazakistan milliyetçi duygularında yükselişe geçildiğine” ihtimal veriliyor. CSTO ve Rus birliklerinin de ülkeye gelmesinin, bu yükselişi tetiklediği yorumlanıyor.

“CSTO ve Rus birliklerinin, Kazakistan güvenlik güçlerinin ülkedeki gösterileri bastırmada güvence rolünü dikkatli oynadığı” aktarılıyor. Ülkeye gelen “dış askerî yardımın” Tokayev’i, Rusya’ya daha bağımlı hâle getirebileceği kuvvetle muhtemeldir. Yine Tokayev, arkasına CSTO ve Rusya’yı alarak, protestocuların üzerinde bir güç olduğunu göstermeye çalışması da ihtimal dahilindedir. 

Şimdi Kazakistan’da, gelişmelerin yönünü protestocuların mı ya da CSTO ve Rusya’nın mı belirleyeceği tartışması gündeme geliyor. 

Ancak Kazakistan “devlet ve toplum arasında toplumsal sözleşmenin bozulduğu ve ülkenin istikrara kavuşması için reforma ihtiyaç duyulan” gerçeklikle karşı karşıya.