“Bülbüle nahli, fahli, ankebut ve nemli, yani arı ve vasıta-i nesil erkek hayvan ve örümcek ve karınca ve hevâm ve küçük hayvanların bülbüllerini kıyas et. Herbirinin amellerinin bülbül gibi çok gayeleri var. Onlar için de birer maaş-ı cüz’î hükmünde birer zevk-i mahsus, hizmetlerinin içinde derc edilmiştir. O zevk ile san’at-ı Rabbâniyedeki mühim gayelere hizmet ediyorlar. Nasıl ki bir sefine-i sultaniyede bir nefer dümencilik edip bir cüz’î maaş alır. Öyle de, hizmet-i Sübhâniyede bulunan bu hayvânâtın birer cüz’î maaşları vardır.” (Sözler, s.355)
Karıncaların maaşlarını maddi değerlerle değil, fedakarlık, yardımlaşma, dayanışma, isar hasleti gibi manevi değerlerle anlamalıyız.
Karıncaların fedakarlık üzerine kurulu bir sosyal düzeni vardır. Kaşif adı verilen karınca besin kaynağını bulduğunda kursağını doldurarak yuvaya döner. Dönüş yolunda karnının uç kısmını kısa aralıklarla yere sürerek kimyasal işaret bırakır. Yuvaya ulaşıp anten temasında bulunduğu arkadaşları izci olarak takip ederek besin kaynağına ulaşır. Böylece izci karınca da yuvaya dönerek davetçi rolünü üstlenir.
Kaşif karıncaların besinden yuvaya kadar bıraktığı iz sayesinde, arkadaşları davetçiden başka bir yardım almadan besin kaynağına ulaşabilirler. Bu noktada feromon kilit rol oynar.
Karınca feromonleri antenleri ile hissederler ve doğru yönü takip edebilmek için her iki anteni de sürekli olarak kullanır. Bunu da feromonin hangi tarafta -sağda ya da solda- yoğunlaştığına dikkat ederek yapar. Eğer yoğunluk sağ tarafta daha fazla ise, karınca her iki antendeki yoğunluk aynı olana kadar bu yöne döner. Böylece koku izini tam olarak takip edebilir.
Görüldüğü üzere karıncaların antenleri tıpkı radar gibi çalışır. Radarların elektromanyetik dalgalarla belirli uzaklıkları, hızları, cisimleri algılayabilmesi gibi, karıncalar da antenleriyle kimyasal sinyalleri algılayarak yönleri belirleyebilir, düşmanı fark edebilir veya birbirleriyle iletişim kurabilirler. İnsan için yeni olan bu teknolojiyi karıncalara Rabbimiz milyonlarca sene önce ihsan etmiştir.
Karıncalarda sosyal mide vardır. Besinlerinin çoğunu buraya depolayarak diğer karıncaların beslenmesini sağlarlar. Sosyal midedeki besinlerden kendisi yararlanamaz. Bu sayede besin kaynağına ulaşamayacak kadar aç karıncanın beslenmesi sağlanır. Fedakar karınca, aç olan bir arkadaşına antenini temas ettirerek besin aktarımı yapar. Bu olaya boşalma yani “trofalazı” adı verilir.
Araştırmacılar bazı böcek ve parazitlerin de bu taktikten haberdar olduklarını, bunu uygulayarak beslendiklerini hayretle fark ettiler. Karıncanın dikkatini çekebilmek için böceğin yapması gereken, sadece anteni ve ön ayağıyla karıncanın vücuduna hafifçe dokunmak oluyordu. Bunun üzerine kendisine dokunulan karınca, karşısında farklı bir canlı da olsa yemeğini paylaşıyordu. Bu hadise fedakarlık ve paylaşımın sadece kendi türü ile sınırlı olmadığını gösterir. Bu yönüyle çoğu zaman kendi cinsine, çevresine yeterli ilgi göstermeyen insan için karıncalar ibrettir vesselam.